Βένετο

I

(Veneto ή Venézia Euganea). Ιστορική και διοικητική περιφέρεια (18.365 τ. χλμ., 4.487.560 κάτ. το 2000) της ΒΑ Ιταλίας, στο ΒΑ γεωγραφικό διαμέρισμα της χώρας. Διοικητικά αποτελείται από επτά επαρχίες: Μπελούνο, Πάντοβα, Ροβίγκο, Τρεβίζο, Βενετία, Βερόνα και Βιτσέντσα, ομώνυμες των αντίστοιχων πόλεων.

Μορφολογικά η περιοχή αποτελείται από μια ορεινή λωρίδα στα ΒΔ και Β και από μια απέραντη πεδιάδα που κατεβαίνει με ελαφριά κλίση προς την Αδριατική ακτή, χαμηλή και αμμώδη, με πολλές λιμνοθάλασσες προσχωματικής προέλευσης. Εκτός από τις δυτικές ακραίες διακλαδώσεις των Καρνικών Άλπεων που υψώνονται αμέσως στα δυτικά του Πιάβε στο Β. ανήκει και η περιοχή εκείνη των Δολομιτικών Άλπεων μεταξύ του Μπρέντα και του Πιάβε, που περιλαμβάνει τέσσερις μεγάλες δολομιτικές κοιλάδες και μια λωρίδα από προαλπικά ασβεστολιθικά υψώματα. Οι ποταμοί του Β. εκβάλλουν στην Αδριατική με παράλληλη ροή νοτιοανατολικής κατεύθυνσης, με εξαίρεση τον Πάδο. Εκτός από τον Πάδο και τον Αδίγη, που είναι και οι μεγαλύτεροι της Ιταλίας σε μήκος, κυριότεροι ποταμοί του Β. είναι οι Μπακιλιόνε (113 χλμ.), Μπρέντα (160 χλμ.), Πιάβε (220 χλμ.), Λιβέντσα (105 χλμ.), Ταλιαμέντο (172 χλμ.) κ.ά. Στο Β. ανήκει ολόκληρο το ανατολικό τμήμα της λίμνης Γκάρντα, που είναι η μεγαλύτερη της Ιταλίας. Άλλες μικρότερες είναι η Σάντα Κρότσε (8 τ. χλμ.), η Νεκρή Λίμνη, η Αλέγκε και οι δολομιτικές λίμνες, όπως η Μιζουρίνα, από τις γραφικότερες του αλπικού τοπίου. Το κλίμα είναι γενικά εύκρατο, αλλά είναι αξιοσημείωτες οι θερμικές και βροχομετρικές διαφορές μεταξύ παραλιακής και προαλπικής ζώνης και των υψηλότερων αναγλύφων.

Βασικός οικονομικός πόρος είναι η γεωργία. Καλλιεργούνται δημητριακά, ζαχαρότευτλα, καπνός, πατάτες, κηπουρικά, οπωροφόρα δέντρα και αμπέλια. Η βιομηχανία παρουσιάζει μεγάλη κίνηση, κυρίως στους τομείς των μηχανοκατασκευών (μοτοσικλέτες, ποδήλατα, ηλεκτρικοί κινητήρες, αγροτικές μηχανές), χημείας, τροφίμων και αμπελουργίας. Οι πιο σημαντικές πόλεις, από οικονομική και πολιτιστική άποψη,είναι η Βενετία, η Πάντοβα και η Βερόνα. Ιστορικό, οικονομικό και τουριστικό ενδιαφέρον παρουσιάζουν επίσης οι πόλεις Αρτσινιάνο, Τιένε, Μαργκέρα, Βαλντάνιο, Άντρια, Σαν Ντονά ντι Πιάβε, Βιτόριο Βένετο, Πορτογκρουάρο και Κορτίνα ντ’ Αμπέτσο· η τελευταία είναι το πιο ονομαστό χειμερινό τουριστικό κέντρο της Ιταλίας.

Τέχνη.Η περιοχή του Β., μολονότι δεν είχε λησμονήσει εντελώς την αρχαία παράδοση των δύο μεγάλων και φημισμένων πόλεών της, της Μπρέσια και της Ακυληίας, άντλησε την έμπνευσή της την εποχή του εξαρχάτου από τα πρότυπα της Ραβένας και του Παρέντσο (μητροπολιτικός ναός του Γκράντο). Αλλά και η Βενετία, το Τορτσέλο και το Μουράνο, κέντρα χωρίς ιδιαίτερη ακόμα ακτινοβολία, ακολούθησαν στην αρχιτεκτονική την προτίμηση της περιοχής για τη μορφή της βασιλικής (Άγιος Ιωάννης Ντεγκολά και Αγία Ευφραιμία, Βενετία), για τα κυλινδρικά κωδωνοστάσια (μητρόπολη του Κάορλε) και για τις παραστάδες που χωρίζουν τις προσόψεις των εκκλησιών σε κάθετα τμήματα (Άγιος Πέτρος, Μουράνο). Τα στοιχεία αυτά διατηρήθηκαν και μετά το 725, στα χρόνια της λομβαρδικής κυριαρχίας, όπως φαίνεται από τον μικρό ναό της Σάντα Μαρία ιν Βάλε στο Τσιβιντάλε (Ούντινε) και την εκκλησία του Σωτήρα στην Μπέσια.

Κατά τη φραγκική κατοχή ο τύπος της βασιλικής συνεχίστηκε. Χτίστηκαν νέες (Σάντα Μαρία ντι Πομπόζα κοντά στη Φεράρα, 9ος αι.) και οι παλαιότερες και πιο ταπεινές επενδύθηκαν με ψηφιδωτά (βασιλική του Τορτσέλο). Η Βερόνα, σημαντικό πολιτιστικό κέντρο στην καρολίγγειο περίοδο και –εξαιτίας της συνοδικής σχολής της– πυρήνας διάδοσης της ιρλανδικής παιδείας του αιδέσιμου Βέδα, δέχτηκε πολύ νωρίς τις ρομανικές καινοτομίες που είχαν μεταφέρει και εφαρμόσει οι μαΐστορες Κοματσίνι στον ναό του Αγίου Ζήνωνα του Μπαρτολίνο, στο Τσεζόν ντέλα Βάλε του Λενιανέζε, στον Άγιο Νικόλαο του Τρεβίζο και στη μητρόπολη του Βεντσόνε, στην είσοδο της Κάρνια. Αν και ο Άγιος Ζήνων της Βερόνας χτίστηκε γύρω στο 1120, είκοσι μόνο χρόνια μετά τη μητρόπολη της Μοντένα, είναι ένας ώριμος καρπός των τεχνικών και αισθητικών επιτευγμάτων του ρομανικού ρυθμού, αλλά έχει και έναν ιδιαίτερο τοπικό, καθαρά ζωγραφικό χαρακτήρα. Είναι γεγονός ότι ενώ στην περιοχή της λιμνοθάλασσας η συνήθεια των ταξιδιών και η εμπορική επικοινωνία δημιούργησαν στενό σύνδεσμο με την Ανατολή και ανέπτυξαν μια χρωματική αντίληψη της αρχιτεκτονικής που δημιούργησε τον ιδιότυπο βυζαντινο-ανατολικό τόνο της Βενετίας, του Μουράνο και του Τορτσέλο, η ενδοχώρα δέχτηκε τις μορφολογικές προτάσεις πρώτα της Λομβαρδίας και της Εμίλια και έπειτα της Τοσκάνης. Αυτές οι διαφορετικές τάσεις κυκλοφορούσαν αμοιβαία από τη Βενετία στην ενδοχώρα έως το δεύτερο μισό του 15ου αι., όταν η Γαληνοτάτη στην άνοδό της προς εκείνη την εξαιρετική άνθηση που θα την καθιστούσε ένα από τα σημαντικότερα ευρωπαϊκά κέντρα, ισάξιο της Φλωρεντίας και της Ρώμης, άρχισε να απορροφά βαθμιαία τις δυνάμεις των γειτονικών πόλεων οι οποίες βάδιζαν με βραδύ ρυθμό προς την παρακμή. Τον 13ο αι. η Βενετία επεκτείνει τις πολιτικές και πολιτιστικές σχέσεις της πέρα από την ιταλική και ευρωπαϊκή Δύση. Οιεπαφές της με το Βυζάντιο αντανακλώνται στην αρχιτεκτονική της πεντάτρουλης βασιλικής του Αγίου Μάρκου (1094), εμπνευσμένης από τον ναό των Αγίων Αποστόλων της Κωνσταντινούπολης, στα ψηφιδωτά του Αγίου Μάρκου και του Τορτσέλο και στη γλυπτική του κεντρικού θυρώματος του Αγίου Μάρκου, όπου τα μοτίβα του Αντέλαμι συμπλέκονται με τους κλασικίζοντες βυζαντινούς ρυθμούς.

Ακόμα και στη ζωγραφική η Βενετία παρέμεινε δεμένη με τους ελληνικούς τρόπους του Πάολο Βενετσιάνο, ενώ την ίδια εποχή το Τρεβίζο, η Βερόνα και η Πάντοβα όχι μόνο είχαν ανανεωθεί με την παραδοχή των αντιλήψεων του Τζιότο (τοιχογραφίες του στο παρεκκλήσι των Σκροβένι στην Πάντοβα), αλλά ανέδειξαν και προσωπικότητες όπως ο Τουρόνε και ο Αλτικιέρο. Από την επαφή με τον τοσκανικό πολιτισμό (o Τζοβάνι Πιζάνο εργάστηκε στην Πάντοβα και ο Νίνο Πιζάνο στη Βενετία) και τα γαλλικά στοιχεία, ξεπήδησαν στο τέλος του 14ου αι. η χάρη του Πιερ Πάολο ντέλε Μαζένιε και η βίαιη εκφραστικότητα του αδελφού Γιακομπέλο. Τον 15ο αι. οι τεχνίτες της πέτρας εργάζονταν στα μέγαρα και σε γλυπτικά έργα, με καθαρά διακοσμητική πρόθεση και δημιούργησαν τον διανθισμένο ρυθμό, χαρακτηριστικό των ζωγραφικών αξιών της Βενετίας, συνεχίζοντας φυσικά την παλαιότερη παράδοση των γραφικών θυρωμάτων και των τοξωτών στοών. Οι πιο αξιόλογοι από αυτούς τους μαΐστορες ήταν ο Ματέο Ραβέρτι από το Μιλάνο, οι Λαμπέρτι από τη Φλωρεντία, οι Μπον από τη Βενετία, o Αντόνιο Μπρένιο από τη Λομβαρδία, o Αντόνιο Ρίτσο από τη Βερόνα και o Μάουρο Κοντούτσι από το Μπέργκαμο, ο οποίος έδωσε βενετσιάνικη μορφή στον αναγεννησιακό πλαστικό χώρο, προδιαγράφοντας τις πραγματοποιήσεις του Σανσοβίνο και του Παλάντιο κατά τον 16o αι.

Με τρόπο ανάλογο εξελίχθηκε και η βενετσιάνικη ζωγραφική στην πρώτη πεντηκονταετία του 15ου αι. Στο ανάκτορο των δόγηδων o Πιζανέλο συνέχισε το έργο του Τζεντίλε ντα Φαμπριάνο και τη διεθνή γοτθική ζωγραφική της τελευταίας περιόδου. Ταυτόχρονα, η Πάντοβα προχώρησε προς τις αναγεννησιακές εκδηλώσεις της. Το 1433 εργάστηκε εκεί ο Φιλίπο Λίπι, το επόμενο έτος ο μαθητής του Μπρουνελέσκι, Νικολό Μπαροντσέλι, και το 1443 έφτασε ο Ντονατέλο και παρέμεινε δέκα χρόνια απασχολούμενος με την εκτέλεση της μνημειακής Αγίας Τράπεζας του Αγίου Αντωνίου και με το έφιππο σύμπλεγμα του Γκαταμελάτα. Όπως ήταν φυσικό, αναπτύχθηκε στην Πάντοβα μια γλυπτική σχολή πολύ ισχυρή, η οποία μπόρεσε να αυτοσυντηρηθεί μέχρι τον 18ο αι., αφού έδωσε τα καλύτερα δείγματά της με τα μικρά χάλκινα έργα του Αντρέα Μπριόσκο, του αποκαλούμενου Ρίτσιο, γλύπτη του 16ου αι. Εκεί ο μαθητής της μεγάλης τοπικής σχολής του Σκουαρτσιόνε, Αντρέα Μαντένια, επηρεασμένος και από τις έντονες προσωπικότητες του Λίπι, του Αντρέα ντελ Καστάνιο και του Ντονατέλο, ζωγράφισε το παρεκκλήσι των Οβιετάρι. Όταν λίγο μετά τα μέσα του αιώνα παντρεύτηκε τη Νικολόζια, κόρη του Τζιάκοπο Μπελίνι και αδελφή του Τζεντίλε και του Τζοβάνι και εγκαταστάθηκε στη Βενετία, η πόλη αυτή ήταν πια ένα ζωντανό αναγεννησιακό εργαστήριο, όπου οι ανακαλύψεις των προοπτικών αξιών του χρώματος του Πιέρο ντέλα Φραντσέσκα βρήκαν το γονιμότερο έδαφος για τη μεταφύτευσή τους. Η Βενετία προσέλκυσε και τον Αντονέλο ντα Μεσίνα, ο οποίος δημιούργησε το πολύπτυχο του Αγίου Κασσιανού. Αργότερα, ενώ ακόμα o μεγάλος Τζοβάνι Μπελίνι (Τζαμπελίνο) διένυε τη ζωγραφική του ωριμότητα και τα εργαστήρια του Καρπάτσιο στη Βενετία και των Βιβαρίνι στο Μουράνο βρίσκονταν σε πλήρη δραστηριότητα, o Τζορτζιόνε, συνδυάζοντας τις αξίες του φωτός και του χρώματος, προσέφερε με το τονικό χρώμα το χαρακτηριστικό εκφραστικό μέσο της βενετσιάνικης ζωγραφικής που επρόκειτο να εξελιχθεί στους καινούργιους ζωγραφικούς τρόπους του νεαρού Τιτσιάνο. Toν 16o αι., η τέχνη θριάμβευσε στη Βενετία με σημαντικές προσωπικότητες όπως ο Τιτσιάνο, ο Λότο, ο Βερονέζε, ο Τιντορέτο, ο Βιτόρια και οι Μπασάνο. Βαθμιαία άρχισαν να κατακτούν έδαφος ο κλασικισμός του Τζούλιο Ρομάνο, ο οποίος μετά τη λεηλασία της Ρώμης (1527) εργάστηκε στη Μάντοβα, και ο μανιερισμός του Παρμιτζανίνο. Τον 17o αι., ενώ οι Καράτσι και ο Ρούμπενς αντλούσαν από την τέχνη της Βενετίας πολύτιμα διδάγματα για την εξέλιξή τους, η ίδια η βενετσιάνικη ζωγραφική υπέστη μια σχετική αποτελμάτωση, παρά την προβολή μεγάλων ονομάτων όπως του Σαρατσένι, του Λις, του Φέτι, του Στρότσι, του Μαφέι και του Ματσόνι. Αλλά στην αρχιτεκτονική, ο Μπαλτάσαρε Λονγκένα, μαθητής του Σκαμότσι, συνδυάζοντας τα στοιχεία του μπαρόκ με τις παραδοσιακές ζωγραφικές αξίες, πραγματοποίησε ένα επιβλητικό αριστούργημα ρυθμού μπαρόκ, την εκκλησία της Σάντα Μαρία ντέλα Σαλούτε στη Βενετία.

Τον 18o αι., ενώ η αρχιτεκτονική του Παλάντιο επηρέασε αποφασιστικά την αγγλική, με τα έργα του Αντρέα Τιράλι και του Αντόνιο Γκάσπαρι, στη Βενετία επήλθε ένας πρόωρος μαρασμός των μορφών του μπαρόκ. Αλλά και η καλύτερη γλυπτική αντιπροσωπευόταν την ίδια εποχή από τους ξένους: τον Φλαμανδό Τζιούστο Λε Κουρ και λίγο αργότερα τον αυθόρμητο και ζωντανό Τζοβάνι Μαρία Μορλάιτερ. Η ζωγραφική όμως ανέκτησε την προηγούμενη ηγετική θέση της στην ευρωπαϊκή τέχνη, όχι τόσο με τη συμμετοχή Βενετσιάνων καλλιτεχνών σε ευρωπαϊκές παραγγελίες (Σεμπαστιάνο Ρίτσι, Γιάκοπο Αμιγκόνι, Τζοβάνι Αντόνιο Πελεγκρίνι, Τζαμπατίστα Γκροζάτο) όσο με το υψηλό επίπεδο προσωπικοτήτων όπως o Τζαμπατίστα Τιέπολο, ο Πιατσέτα, ο Καναλέτο, ο Γκουάρντι, ο Πιέτρο και ο Αλεσάντρο Λόνγκι. Οι καλλιτέχνες αυτοί θεμελίωσαν με τη μνημειακή τοιχογραφία, με την προσωπογραφία, με την τοπιογραφία απόψεων, ακόμα και με τα ελαφρά θέματα του Τζάις και του Τζουκαρέλι, τη δεύτερη χρυσή εποχή της βενετσιάνικης τέχνης. Στο τέλος του 18ου αι., ο Λάμπι από το Τρέντο εργάστηκε στην Πολωνία, στη Ρωσία και στην Αυστρία και πραγματοποίησε τον σύνδεσμο με τη νεοκλασική ζωγραφική. Η Βενετία, μετά την κατάκτησή της από τον Ναπολέοντα, παρά τη στέρηση της ελευθερίας της, την κατάπτωση του εμπορίου της και τις διαδοχικές περιπέτειες της ιστορικής της απελευθερωτικής προσπάθειας, έγινε το κέντρο της ακτινοβολίας των ρασιοναλιστικών θεωριών του Λόντολι και του Αλγκαρότι και διατήρησε μια εξέχουσα θέση στη νεοκλασική περίοδο με τον Κουαρένγκι, τον Κανόβα, τον Τεμάντσα, τον Σέλβα (Θέατρο του Φοίνικα, Βενετία) και τον Ματέο Περτς (Θέατρο Βέρντι, Τεργέστη). Κατά τη ρομαντική περίοδο, αρκετά ενδιαφέροντα έργα δημιούργησαν ο Τζουζέπε Γιαπέλι (καφενείο Πεντρόκι στην Πάντοβα) και o Καμίλο Μπόιτο, αναστηλωτής πολλών μεγάρων στη Βενετία και υπέρμαχος ενός μεσαιωνίζοντος Νέου Ρυθμού, καθώς επίσης o συγγραφέας Πιέτρο Σελβάτικο, ο μαχητικότερος θεωρητικός και υποστηρικτής του μεσαιωνισμού στην Ιταλία. Από τις αρχές του περασμένου αιώνα μέχρι σήμερα, η πόλη της Βενετίας ως έδρα της Μπιενάλε, της διεθνούς καλλιτεχνικής έκθεσης, ξαναζεί κάθε δύο χρόνια ημέρες με ζωηρή κίνηση ανταλλαγών και συναντήσεων. Ανάλογο ενδιαφέρον παρουσιάζει και το ετήσιο κινηματογραφικό φεστιβάλ της Βενετίας, στο οποίο παρουσιάζονται οι καλύτερες νεοεμφανιζόμενες ταινίες, κυρίως του ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Γενικά, η Βενετία με τα περίχωρά της είναι μία από τις πιο ενδιαφέρουσες περιοχές της Ιταλίας.

Άποψη της λίμνης Αλέγκε στο Βένετο, στην περιοχή των Δολομιτικών Άλπεων.

Το θέατρο του Φοίνικα, έργο του Αντόνιο Σέλβα, χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής του Βένετο.

Άποψη του Λίντο, στην επαρχία της Βενετίας, στη διοικητική περιφέρεια του Βένετο.

Άποψη της λίμνης Γκάρντα στο Βένετο.

Γραφικό τοπίο στις όχθες της λίμνης Μιζουρίνα· η περιοχή των λιμνών στο Βένετο προσελκύει χιλιάδες επισκέπτες.

«Η Παναγία με το βρέφος», έργο του εξαίρετου ζωγράφου Τζοβάνι Μπελίνι, με τον οποίο αρχίζει η μεγάλη βενετσιάνικη ζωγραφική του 16ου αι. (Μουσείο Κορέρ, Βενετία· φωτ. Scala).

II

Ημιορεινός οικισμός (υψόμ. 230 μ., 185 κάτ.) στην πρώην επαρχία Βόλου του νομού Μαγνησίας. Υπάγεται διοικητικά στην κοινότητα Κεραμιδίου.